Spotkanie autorskie we Wrocławiu

6 kwietnia (czwartek) o godz. 19:30 we wrocławskim klubie poetycko-muzycznym Pieśniarze (Ul. Szewska 68 a) odbędzie się moje spotkanie autorskie, które poprowadzi prof. Dorota Heck. Po spotkaniu wystapi kwartet smyczkowy ,,na strunach głosowych i nie tylko" - nie tylko bo będzie także kilka piosenek...

Serdecznie zapraszam.

Artur Nowaczewski - nowa strona na facebooku

Pierwszy blog założyłem jedenaście lat temu, pod obecnym adresem pozostaję sześć lat. Czasy się zmieniają.  Blog na blogspocie pozostaje bez zmian, od czasu do czasu będę tu wrzucał - zwłaszcza dłuższe teksty, ale częstsze aktualizacje (zdjęcia, wypisy z książek, komentarze etc.) będą się ukazywać na mojej stronie na facebooku: Artur Nowaczewski: pisarz, na którą zapraszam.

Dziadek, Bałtyk, Wieczno

           

                                                                         Fot. Archiwum MIR

         Morze? Długo jedynie dystans, niechęć, obawa. Wszystko z powodu ekologicznej katastrofy. Z dzieciństwa zapamiętałem najbardziej obraz zwałów czarnych, śmierdzących glonów, wymieszanych z wyrzucanymi przez fale na brzeg śmieciami. Mogłem na ten skażony Bałtyk jedynie popatrzeć, nie wolno mi było w nim zanurzyć stopy. Pierwszym morzem, które poczułem wszystkimi zmysłami stało się więc Morze Żółte. Inne od naszego, z inną barwą wód, z kamienistym dnem i skalistymi klifami. Jeździliśmy nad nie, gdy tato pracował w Korei Północnej. Ono również mnie jednak nie zachwyciło – poraniłem sobie stopy o ostre ułomki skał i muszli zalegające na dnie. Dopiero potęga Morza Japońskiego i piaszczysta plaża w Wonsanie wprawiły mnie w zachwyt.

       A potem –  powrót nad Bałtyk. Gdańsk był dla mnie zawsze miastem odwróconym od zatoki. Morze znajduje się gdzieś na rogatkach miasta i przez całe miesiące można go nie widzieć. W Gdyni, gdzie teraz mieszkam, jest inaczej: widać je już z peronu kolejki, bo idealnie prosta ulica 10 Lutego wpada w Skwer Kościuszki. Szerokie modernistyczne ulice, morska bryza i widoki na gdyńską marinę z lasem jachtowych masztów odcisnęły się w wierszu „Amsterdam”, zainspirowanym piękną pieśnią Jacquesa Brela.

      Jednak to najgłębsze i najbliższe morze było we mnie – i w naszej rodzinie –  obecne od zawsze: od śp. dziadka Bronisława Bogdanowicza. Dziadek, kapitan żeglugi wielkiej, wyłania się z mojej pamięci jako archetypowy wilk morski. Gdy miałem pięć lat, podał mi do jedzenia śledzie w oleju. Byłem tym bardzo przejęty: – skoro dziadek je śledzie, to znaczy, że jedzą je prawdziwi mężczyźni. W przypływach dobrego humoru opowiadał o zabawnych historiach z lat pływania, ale ciężka praca w rybołówstwie dalekomorskim miała dla niego więcej cieni niż blasków. Patrzył na nią trzeźwo, na pozór bez sentymentu, jednak dało się odczuć, że kochał ją surową i dyskretną miłością. Wystarczyło posłuchać, jak mówił o swoim ulubionym statku, małym trawlerze „Wieczno”:  „Czasem chce się go pogłaskać”. Dlatego nazwa „Wieczno” do dziś brzmi dla mnie jak sacrum – wieczność konkretna jak pokład. „Szczęśliwy statek” – pisał w pamiętniku  – "masę razy chodziliśmy przez Atlantyk, przeżyliśmy na nim cztery huragany".

      Nazywano go borsukiem, bo rzadko opuszczał swoją kajutę. Kiedy już jednak stanął na mostku, potrafił z niego nie schodzić przez 72 godziny... Były też sytuacje, w których zachował się jak bohater, ale nigdy się tym nie chwalił. Babcia przechowuje książkę Stanisława Rymaszewskiego Wykarczowani zza Buga z dedykacją autora, który w celach badawczych pływał kiedyś na „Wiecznie”. Dedykacja brzmi: Drogiemu Bronkowi Bogdanowiczowi Kapitanowi ż.w. z wdzięcznością za manewr m.t. Wieczno, którym 21.VI.1971 uratował życie siedmiu z wywróconego w sztormie pontonu (niemieckiego m.t. Eisbar) na północ od Islandii.  Jednym z nich jest autor tej książki, Bóg zapłać Kapitanie!"

       Byłem z Dziadkiem Bronkiem serdecznie związany. To on wielokrotnie polecał mi książkę Karola Olgierda Borchardta Znaczy kapitan, ale ja nie lubiłem wtedy marynistyki  i za jego życia nigdy po nią nie sięgnąłem. Borchardt był nauczycielem dziadka ze Szkoły Morskiej; kontakt utrzymywali także po jej ukończeniu. W latach siedemdziesiątych, gdy dziadek Bronek był bliski śmierci, Borchardt odwiedził go w szpitalu i tchnął nadzieję powrotu do życia.  Był więc dla nas autor Szamana morskiego postacią jakby „rodzinną”, realną, bliską.

       Ale Znaczy kapitana zacząłem czytać dopiero po śmierci dziadka, jakby chcąc w ten sposób porozmawiać z nim jeszcze, przyswoić sobie jego duchowe wartości. To książka o więzi, która zawiązuje się między młodym oficerem a kapitanem. O uczniu i mistrzu, ich męskiej przyjaźni. Płakałem czytając o śmierci „Znaczy Kapitana” i były to moje pierwsze od dzieciństwa łzy nad książką.  Znalazłem na jej stronicach prawdziwych mężczyzn, którzy brali na siebie ciężar odpowiedzialności, zachowując jednocześnie szorstką wrażliwość, skrywaną pod maską suchego oficerskiego konwenansu. Szczególnie objawiło się to w historii konika z Halifaxu, którego Borchardt nazwał Jakubem Paganelem. Zainspirowała mnie ona do napisania „Malutkości i morza”.

       Kończąca ten rozdział rozmowa Borchardta ze Stankiewiczem należy, jak sądzę, do największych scen w naszej literaturze. Ilekroć do niej wracam, ściska mi gardło. Nic więc dziwnego, że podobnie działa na mnie wiersz Walta  Whitmana zaczynający się od słów „Oh, captain, my captain...” W moim życiu miałem przecież szczęście znać prawdziwego Kapitana...

(2012)                              

Wypowiedź ukazała się w antologii Morza polskich poetów. Wiersze i wypowiedzi, red. Zbigniew Jankowski, Gdańsk 2013.

Komu potrzebna jest dzisiaj krytyka artystyczna?

29 listopada odbyła się  organizowana przez Fundację Pomysłodalnia i Instytut Kultury Miejskiej debata "Komu jest dzisiaj potrzebna krytyka artystyczna?", w której udział wzięli: Anna Chęćka-Gotkowicz (Uniwersytet Gdański), Joanna Puzyna-Chojka (Uniwersytet Gdański), Zbigniew Mańkowski (Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku), Maciej Nowak (Teatr Polski w Poznaniu) oraz niżej podpisany. Cały przebieg spotkania dostępny na załączonym filmie. 

O "Sprawiedliwych zdrajcach" Witolda Szabłowskiego

autor czasami popada w sprzeczność – chciałby pojednania krajów i narodów, działań na poziomie polityki historycznej i z taką tezą zdaje się pisać swój reportaż. Chwilami też za bardzo stara się kontrolować emocje czytelników, wtrącając pachnące językiem niespecjalnie pogłębionej publicystyki własne komentarze. Tymczasem najcenniejsze w jego książce jest to, co wychodzi poza zaklęty krąg rozważań na temat zbiorowej odpowiedzialności. O ile łatwo bowiem jest wywołać na gruncie politycznym nienawiść, prawie niemożliwe jest zaprogramowanie pojednania. Czy zatem skazani jesteśmy na determinizm? Sprawiedliwi zdrajcy dostarczają dowodów, że nie.  Poza determinizmem znajduje się przede wszystkim głęboko pojmowana wiara, co ujawnia się zwłaszcza w mało znanym w Polsce wątku czeskim – wprowadzonym przez opowieść pastora Jana Jelinka. Pastor jako Czech (Czechów mieszkało na Wołyniu kilkadziesiąt tysięcy) nie jest uwikłany w narodowe waśnie – dzięki temu jest najbardziej obiektywnym z narratorów, a jednocześnie uczestnikiem zdarzeń. Dobro pojawia się wbrew okolicznościom, czasami wbrew logice, otwiera na tak współcześnie ignorowany pierwiastek tajemnicy. Pisarz tworzy też poruszające portrety Ukraińców – potomków sprawiedliwych z Wołynia, którzy wrażliwości nauczyli się od swoich rodziców, od nich dowiadywali się o objętej tabu zbrodni oraz o tym, że leżące w ziemi i w domach sąsiadów cenne przedmioty pochodzącą z grabieży polskich domów.

Na stronach Instytutu Książki ukazał się mój tekst poświęcony reportażowi Sprawiedliwi zdrajcy Witolda Szabłowskiego. Cały tekst można znaleźć pod linkiem: http://www.instytutksiazki.pl/ksiazka-tygodnia,aktualnosci,35913,sprawiedliwi-zdrajcy--sasiedzi-z-wolynia.html

W Moskwie

Jadąc autobusem do Moskwy można było poczuć przedsmak wielkich przestrzeni. Im dalej na wschód, tym mniej ludzi. Już Łotwa wydawała się wyludniona. W piwnym ogródku na rynku małego miasteczka krzesła o dziewiętnastej sterczały nogami do góry. Na ulicach nikogo. Zdawało się, że jadę w przeszłość – tam gdzie jest bardziej pusto, lasy bardziej nieprzebyte, drogi rozrzedzone. Na przejściu granicznym w Buraczkach autobus dotarł koło północy.  Granica wyrwała mnie ze snu. Wydała się przez to intensywniejsza, z tym całym prześwietlaniem bagaży, nazwisk, wiz, zaproszeń.  Jakby dalszy ciąg śnienia.

-Co masz w tej siatce?

-Książki.

-Co za książki?

-Moje książki, jadę na seminarium poetów w Moskwie…

-Pisatiel? – uśmiechnął się ironicznie pogranicznik.

 „Pisatiel”… to zabrzmiało dumnie jak nieomal dysydent. Wziął do ręki moją książkę krytyczną, przekartkował. To samo zrobił z tomikami. Na okładce widniało zdjęcie. Spojrzał na mnie przeciągle. Porównał.

Potem można było z powrotem zapaść w sen. Z Buraczków jechało się jeszcze całą noc. Monotonnie, wciąż przez lasy. Wciąż prawie bezludnie. Kto wie – może zapatrzony w mapę, kiedyś dawno – wmawiałem sobie tę bezludność. Ale wsi rosyjskiej zobaczyłem tej nocy tyle co nic.

A Moskwę ujrzałem – jak miasto w Ameryce. Ogromne City. Drapacze chmur. Wyłaniała się z tego kraju jak coś zupełnie z innej materii. Z innego świata. Jedziesz w przeszłość, a lądujesz w przyszłości. Zegar zdaje się biec wstecz, a potem przyśpiesza.

Po mieście jeździ się metrem. Sieć linii metra rozchodzi się gwiaździście i liniami okrężnymi, ciągle wsiadasz, wysiadasz, przemykasz przez korytarz, pod tymi żyrandolami, obok rzeźb, które nie wiesz – bardziej z socjalizmu, czy z Leni Riefienstahl… schody w górę, w dół, są tak długie, że ludzie czytają na nich gazetę, książkę. Inni pędzą – by zyskać pół minuty. Nie daj Boże, stanąć z lewej strony. Tu ruch odbywa się jak po autostradzie. Za zasięgiem metra zaczynają się elektryczki i pociągi dalekobieżne ruszające na wszystkie strony świata z dziewięciu dworców.

Nigdy nie poznawałem Moskwy z mapą w ręku, teraz też nie miałem mapy.  Chodziłem na ślepo, trafiając na znajome z literatury nazwy. Nigdy nie układały się dla mnie w jedną przestrzeń, wisiały w powietrzu – były jak z odległego mitu.  Gdzie jest Arbat podpowiedziała mi nazwa stacji. Ale inne ulice – robiły przyjemniejsze wrażenie. Chociażby Nikolska… Zaraz obok był sklep GUM – stuletnia galeria handlowa. Wyglądał oczywiście zupełnie inaczej niż ćwierć wieku temu. Jako dziecku imponował ogromem. Jak przez mgłę pamiętam sklepy z futrami. No i z zabawkami. Teraz zamiast nich - Armani. Znane drogie marki odzieżowe. Tylko budynek i czekoladowe cukierki pozostały tutaj te same.  Przez ćwierć wieku nie zmieniły się wzory na papierkach. „Miszka Kosołapyj”, cukierki z Nieumiałkiem/Nieznajką, cukierki z wiewiórką, „Krasnyj Oktiabr”…

Kreml jak Kreml. Teraz, w słońcu prezentował się okazalej niż w listopadowej szarzyźnie. Kawałek za nim trafiłem na most, gdzie zastrzelono Borisa Niemcowa. Obok pruły auta, a przy balustradzie morze kwiatów. Zdjęcia z jego podobizną. Nad wszystkim czuwali jacyś ochotnicy. Niespecjalnie ktoś się tu zatrzymywał. Całkiem przypadkowo trafiłem też na Łubiankę. Znaczy na plac obok cieszącego się ponurą sławą gmachu. Został przebudowany trzydzieści lat temu. Instytucja urzęduje tam ta sama, zmienia tylko nazwy.

Centrum miasta można było okrążyć idąc bulwarami pod szpalerem drzew. Czasu nie było dużo by oswoić się z miastem na piechotę. Aby poznać je systematycznie ulica po ulicy, przeczytać krokami, odległościami. Nałożyć na niejasne wyobrażenia siatkę mapy. Rytm, w jakim je poznawałem – był ciągłym schodzeniem pod ziemię i ponownym wychodzeniem na słońce.

***

Seminarium poetyckie odbywało się w Pieriediełkinie. Jedzie się tam elektryczką. Jest nowe i stare Pieriediełkino, nowe to po prostu jeszcze jedno podmoskiewskie blokowisko, stare – po drugiej stronie torów to kolonia rozrzuconych po lesie daczy przeznaczonych dla artystów w czasach sowieckich. Idea tej dziwnej wsi-dzielnicy-kolonii powstała tak: kiedyś Stalin spytał Włochów, jak żyją u nich pisarze.

-Ano dobrze, siedzą sobie w willach za miastem i piszą.

-Nasi też mogą mieć wille – stwierdził Stalin.

I tak powstało Pieriediełkino. 

Dacze, drewniane, spory rozmiarów budynki budowano na rozległych posesjach. Kiedyś nie były szczelnie od siebie odgrodzone. W płotach znajdowały się furtki, można było swobodnie przechodzić od sąsiada do sąsiada. A sąsiadami byli wyłącznie twórcy… Kolonia twórcza. Dzielnica samych znajomych. Czy to artystyczne (a sądząc po epoce polityczne) stężenie było do wytrzymania? Trwały przecież, w latach trzydziestych, czystki. Co rusz ktoś z Pierediełkina znikał, jego rodzina opuszczała dom. A na ich miejsce – przychodził inny literat. Sielanka, która z dnia na dzień mogła się zamienić w obóz. Przyjaciel albo sąsiad który mógł się okazać denuncjatorem.

           

Muzeum Pasternaka może sprawić zawód. Niewiele tu oryginalnych sprzętów. Droga do jego założenia w czasach ZSRR była kręta i sama w sobie jest też odrębną historią. Trzeba zdać się na imaginację. Biurko stoi w tym samym miejscu, można wyobrazić sobie, jak padało światło, gdy pisarz pracował nad Doktorem Żywago. Wiadomo, kto z nim mieszkał, kto odwiedzał. I jakoś już dwoma równoległymi torami zaczynają biec – jego życie i rytm powieści. W jednym z pokoi odbyliśmy jedną z naszych seminaryjnych dyskusji, czytaliśmy też wiersze i wysłuchaliśmy niedużego koncertu na fortepian i skrzypce.

Nasz hotel znajdował się przy samych torach. Po odgłosach rozpoznawaliśmy wkrótce bezbłędnie: elektryczka, pośpieszny, i długie nocne monotonne przejazdy towarowych… Dyskusje odbywały się w dużym jasnym namiocie, który stał w hotelowym ogrodzie. Pod drzewami stało też kilka stolików, gdzie można było siedzieć do późna. Byliśmy zatem w Moskwie, ale właściwie to zupełnie poza miastem…

W wieku XIX cała kultura rosyjska żyła w szlacheckich dworach, w XX zaś – w kuchniach. Pierestrojka także. Całe życie szestidiesatników, czyli pokolenia lat sześćdziesiątych, było właśnie takie – kuchenne. Dzięki niech będą Chruszczowowi! To za jego czasów zrezygnowano z komunałek i wprowadzono oddzielne kuchnie, gdzie można było psioczyć na władzę, a co najważniejsze – nie bać się, bo w kuchni wszyscy byli swoi. Tam rodziły się nowe idee, fantastyczne projekty. Opowiadano sobie dowcipy (…) Wyrośliśmy w kuchniach, nasze dzieci także, razem z nami słuchały Galicza i Okudżawy. Puszczaliśmy sobie Wysockiego… Łapaliśmy BBC – pisała Swietłana Aleksijewicz. (*S. Aleksijewicz, Czasy seconhand, tł. J. Czech, Czarne, Wołowiec 2014)

Z takich właśnie to kuchni wyłonili się rosyjscy uczestnicy seminarium – z nieoficjalności i serdeczności. Był w nich też w nich jednak jeszcze rodzaj solennej powagi – gdy mówili o literaturze. Literatura była czymś ważnym i przeżywanym bez zadęcia. Życie literackie pozostawało do niej jedynie dodatkiem. Dyskusje były długie, meandrowały. Znali wiele swoich i cudzych wierszy na pamięć. To wszystko nie odbywało się w oparach wódki. Jedyną wódką, jaką piliśmy w te dni – była przywieziona przez Polaków butelka Wyborowej. Zamiast tego na stołach królowało wino, wieczorne śpiewy przy gitarach.

Drugiego dnia udaliśmy się do domku Okudżawy. Jest to prawdziwy „muziej”. Muziej tym się różni od muzeum, że przewodnik ma tu władzę jak konduktor w transsyberyjskiej kolei. Trzeba go słuchać. Emerytowane panie, które oprowadzały po „muzieju” niczym surowe nauczycielki strofowały nas jak rozkojarzonych sztubaków – „proszę nie podchodzić do gablot, czas na to będzie później”, „pan widzę zasypia”, „bardzo tu gorąco, proszę pani, przepraszam”. Było rzeczywiście gorąco. Kontynentalne lato w pełni.

Okudżawa pomieszkiwał w letnim fińskim domku. I ten malutki domek zdawał się być opuszczony przez niego wczoraj, pokój z zabudowaną werandą został nienaruszony. Jakby właściciel wyjechał tydzień temu do sanatorium. Lubił przywozić sobie pamiątki. Niekoniecznie były to jakieś wybitne dzieła sztuki. Miały raczej wymiar sentymentalny. Wszędzie znajdowało się sporo zdjęć, z najróżniejszymi ludźmi. No i dzwonki. Wszyscy przynosili mu w prezencie dzwonki, bo raz pochwalił się małym dzwoneczkiem, który od kogoś otrzymał, że to najwspanialszy prezent. Dzwonki wisiały teraz w zabudowanej werandzie. Było tu przytulnie. Gdy okna są otwarte i powieje wiatr kolekcja zaczyna koncert. Ale dziś wszystkie były zamknięte. Duchota. „Nie snimajtie, pażałsta” – ostudziła mnie pani przewodnik, gdy chciałem uwiecznić za siebie tę dziuplę. Nie mogę więc teraz w powiększeniu przyglądać się, co wisi na ścianach, jaki mikrokosmos przedmiotów bard po sobie zostawił, tylko polegać na pamięci.

Rosyjska poezja współczesna nie jest właściwie w Polsce znana. Dużo jest tam do odkrycia. Wiele nazwisk, całe prądy, ich dynamika, cały ten świat pozostawał poza moim zasięgiem – teraz był na wyciągnięcie ręki. Po wyjeździe zostały maile, tomiki do poczytania i … pewnie dalsze ciągi. Jak to zapisałem? Jedziesz w przeszłość, a lądujesz w przyszłości…

O "Drodze 816" Michała Książka

Pisarz na pieszej wędrówce może tylko skorzystać, wydeptać swój styl, jego proza może osiągnąć zarazem kondensację i oddech. Bo piechur widzi więcej. Ma więcej czasu, maszeruje na przekór cywilizacji, która zmusza do szybkości, wyrywkowości, zarzuca go mnogością obrazów, wrażeń, które ciężko uporządkować. Piechur, aby przeżyć przygodę, nie potrzebuje egzotycznych krajów, podróż może zacząć się dla niego już za progiem jego domu. Droga 816 Michała Książka nie jest typowym reportażem ani literaturą podróżniczą, to gęsta, esencjonalna i sentencjonalna proza, w której zacięcie przyrodnika łączy się z wrażliwością poetycką. Można powiedzieć, że wystawia ona przed siebie wrażliwe, zmysłowe czułki - obwąchuje mijanych ludzi, zwierzęta, rośliny, krajobrazy, poddaje się rytmowi marszu, otwiera się na zasłyszane głosy ptaków i wychwytuje różnicę melodii w języku miejscowych mieszkańców. Każdym zdaniem, akapitem mówi do nas: stań oko w oko ze światem. Bądź, doświadczaj – bardziej, mocniej.

- piszę o Drodze 816 Michała Książka. Cały tekst można znaleźć na stronie Instytutu Książki:
http://www.instytutksiazki.pl/ksiazki-detal,literatura-polska,10300,droga-816.html

Zobaczyć Znojmo

Można przejeżdżać przez Znojmo i go nie zobaczyć. Bo na Znojmo nie patrzy się od strony dworca, ale rzeki. Wtedy widać miasto na rzecznej skarpie, zawieszone nad zielenią iglice wież, biel kościelnych ścian i rozrzuconych tarasowo domków i wyrastające przy nich ogródki-zahradki.  Z tego widoku bije spokój, także wtedy gdy się zagłębić w ulice prowadzące w jego głąb. Pięćdziesiąt metrów nad leżącą w głębokim wąwozie Dyją przerzucono śmiało most kolejowy. Oto twarz miasta – na pocztówkę, jego fasada patrząca na świat. Tyle, że świat teraz nie za bardzo patrzy na małe miasto na południowym krańcu Moraw, na samej granicy Austrii.

                                                                                              Fot. Aneta Klimek

Gdy tu przyjechaliśmy z Anetką – wchodziliśmy do Znojma od dworca i nic nie zapowiadało tego, jak będziemy na to miasto patrzeć po wyjeździe. Punktem orientacyjnym pozwalającym wrócić na dworzec był pomnik sowieckiego sołdata.

-A to pomnik „wyzwoliciela”… stoi tu nadal, jakoś się ostał. Choć chyba ze dwa razy próbowali go nocą usunąć, już sznur miał na szyi. Mam takiego kolegę, przedsiębiorca, on mi raz po czwartym piwku mówi: "Jurku, to wstyd, że to tu nadal stoi, trzeba w końcu usunąć tego Iwana…" A ja mu na to: „spokojnie, to jest obiekt architektoniczny, który coś mówi o swoim czasie, czas był, jaki był…” - Jirzi patrzy na te czasy, jakie były i te, które są okiem spokojnym, zdystansowanym. Oko to ani nie poprawia świata, ani go nie demonizuje. Emanuje spokojem i dobrocią. Zwiedzamy to miasto z nim i jego żoną, Wierą. Patrzymy na drogę, którą jako chłopiec sześćdziesiąt ponad lat temu wędrował do szkoły, na most, przez który jako młodzieniec przyszłą małżonkę przeprowadzał. O to ważne, podivajte! – Wiera zwraca uwagę na rzeźbę świętego Antonina - Patrzcie jak on trzyma dziecko, piękne… Oglądamy rotundę, odwiedzamy zamek, a także małą knajpkę nad rzeką. 

           

-A tam dalej znajduje się kamień poświęcony żołnierzom powstania listopadowego. Po upadku powstania przez parę lat mieszkali tu polscy oficerowie. Stary kamień znalazł się na dnie jeziora, z lokalnym towarzystwem postawiliśmy więc nowy… - Jirzi szperał w archiwach w poszukiwaniu kim byli ci Polacy. Niestety okazało się, że jeden z nich okazał się później agentem Ochrany.

                                                 Fot. Aneta Klimek

            

Samo miasto leżało na granicy Austrii, w przeszłości aż do początków XX wieku mieszkało tu więcej Niemców. Kiedy powstała Czechosłowacja, część z nich wyjechała, a na ich miejscu osiedlono Czechów, którzy wcześniej stanowili tu jedynie dziesięć procent ludności. Oba narody w zrównały się liczbą po miasteczku, ale po anszlusie Austrii, miejscowi Niemcy doprowadzili do przyłączenia Znojma do III Rzeszy, więc Czesi i Żydzi licznie emigrowali. A potem walec historii przetoczył się znowu. Nadeszła Armia Czerwona, bomba zniszczyła ratusz, który został zastąpiony mało atrakcyjnym klockiem. Postawiono pomnik sołdata, a kilka kilometrów dalej wyrosły graniczne zasieki. Żelazna kurtyna postawiła Znojmo na samej krawędzi komunistycznego świata, w cieniu widocznej obecności pilnującej granicy wojska.

            

Następnego dnia Jirzi poprowadził nas do Parku Narodowego Podyje. Poniekąd swoje ocalenie przyroda zawdzięczała tu wcześniejszym zakazom przygranicznego pasa.. Żywa niegdyś rzeka, gdzie nie brakło młynów, zdziczała. Opustoszały jej brzegi. Spiętrzono jej wody, powstało jezioro, a nurt w górze jej biegu zamarł. Woda stała się nieruchoma i w tej nieruchomości przeglądała się okolica. Tylko co jakiś czas uciekinierzy na próżno próbowali przedostać się do Austrii, wielu z nich tu zginęło. Ku pamięci niewielki odcinek granicy pozostawiono, aby wyobrazić go mogły sobie dzisiejsze dzieci. 

Wspinaliśmy się na wzniesienia przepaściście opadające ścianami wysokiego na dwieście metrów kanionu. Szliśmy przez gąszcz, gdzie dominowały sosny. Często natykaliśmy się też na akacje.Słuchaliśmy opowieści – o ojcu Jirzego- malarzu, którego prochy rozsypano nad wzgórzu i który lubił malować tutejsze pejzaże; o niemieckim pisarzu-romantyku, którego nazwiskiem nazwano skałę – gdzie siadywał. Nazwisko pisarza ulatuje mi gdzieś, ale chyba nie jest zbyt ważne, bo nawet zawsze rzetelnemu Jirzemu nie udało się przebrnąć przez więcej niż kilkadziesiąt stron jego dzieł. Pewnie stał tu chmurny w październiku jak na obrazie Caspara Davida Friedricha. Dzisiaj słońce mocno przygrzewało, co sprzyjało rozpostartych na łagodnych zboczach winnicom. Tuż obok nich stał mały kiosk - można było z kieliszkiem usiąść na przydrożnym kamieniu czy pniu i degustować.

                                                                                       Fot. Aneta Klimek

Do Austrii był tylko krok. Przez most, do pustego upalnego mającego niewiele ponad tysiąc mieszkańców, stojącego u stóp wzgórza Hardegg. Było ze swoim zamkiem tak wpisane w okolicę, jakby stało tu zawsze, wyłoniło się prosto z jakiegoś umysłu, który meblował krajobraz. Teraz wracaliśmy już do Znojmo, przez granice, niejasne coraz bardziej, zanurzone w przeszłości wojny, ale przede wszystkim przez pełnię tego lipca nad Dyją. Gdy wysiadaliśmy tu dwa dni wcześniej, nie oczekiwaliśmy jej, nie mieliśmy żadnego o niej wyobrażenia, żadnych mitów, pocztówek – i właśnie dlatego została nam dana. 

W Pradze

Gdzieś na tory zwaliły się druty, pociąg się spóźnił prawie półtorej godziny, nie zdążyliśmy na busa, zostaliśmy wyrzuceni na brzeg miasta bez biletu i noclegu. Taka niechciana noc, kiedy czekasz na swoje połączenie, a zamykają dworzec. Trzy bezsensowne godziny w sławnym mieście Praga, po którym przewalają się tłumy uczestników afterów i biforków, idących stadami w pijanym widzie, jakby ktoś rozsiał po okolicy wysyłające wibracje pokemony, jakby przyzywał ich puls klubów, piekielnych jaskiń na Placu Wacława. Mieszanina języków, bełkotliwy angielski, rozdziawiony rosyjski, natarczywa francuszczyzna, wulgarny polski, nagle rymujący się ze wszystkimi językami czeski. Sobota – nieustające światowe dni młodzieży. Hordy erasmusów, wolontariusze wszystkich krajów łączący się pod Mostem Karola.  Nic nie było dla nas ciekawego tej nocy w tym mieście, choć aktualna sława głosi pewnie coś dokładnie odwrotnego.

Fot. Aneta Klimek

            Piękniej było tu kilka dni wcześniej, wieczorem, gdy deszcz wypłukał postacie Japończyków w smutnych plastikowych pelerynach. Nad Wełtawą wyrosła grzybnia parasoli, próbując osłonić stoiska portreciarzy. Karykatury przykryte folią świeciły się perliście. Miasto zamazywało się, stawało się mniej realnym i jako takie – jako mniej realne  -  było bliższe temu z wyobraźni. Wyobraźnia ta była – taka jakoś lirycznościowa i nieco kiczowata. Zapalająca się na sławne nazwy jakby były to magiczne totemy.

 Fot. Aneta Klimek 

Nie mieliśmy żadnego aktualnego przewodnika – w końcu zabytki stać muszą w tych samych miejscach. Świat opisywał nam nieaktualny „praktyczny” przewodnik „Czechy i Słowacja” z 1994 roku. Tłumaczony z angielskiego, napisany przez jakiegoś aroganckiego Brytyjczyka, oglądającego świat okiem sytym i rzeczowym. Po prawdzie nie było czasu, aby go w Pradze otworzyć. Zrobiłem to raz, gdy znajdowaliśmy się w czeskiej piwnicy „U Medvidku” (Pod Niedźwiadkami). Opis brzmiał: „Kolejna praska instytucja, której korzenie sięgają XIII w. Dziś jedzenie nieszczególne, a piwo z Budziejowic (oryginalny Budweiser) nie zawsze takie, jakie być powinno, rekompensuje to jednak lokalizacja w centrum, bezpretensjonalność i przestronność. Pn.-sob. 11.00-23.00. Tanio”. Minęło dwadzieścia kilka lat, a „U Medvidku” nic się nie zmieniło. Było jak na Pragę tanio i bez pretensji. Jedzenie proste i konkretne. Piwo w solennym kuflu, kelnerzy w białych koszulach, wiedzący zawsze, kiedy spytać o następną kolejkę. Wszystko pod stropami rozległej sali, gdzie ludzie w różnym wieku, siedzieli przy długich stołach rozmawiając zawzięcie.  To miejsce nikomu nic nie chciało udowadniać. Nikomu schlebiać. Było, jakie było. Twardo osadzone w rzeczywistości, odporne na czas. Ten nieszczególny opis z przewodnika pozwolił sprawdzić – jeszcze istnieje.

                                                        Fot. Aneta Klimek

A jednak coś się zmieniło. Przerzucając stronę trafiliśmy, kilka pozycji niżej, na opis Zlatego Tygra: „Piwiarnia chętnie odwiedzana przez śmietankę literacką Pragi z Bohumilem Hrabalem na czele. Przyszłość lokalu jest obecnie niepewna. Pn. – sb. 15-23.00.” Przypomniałem sobie go feralnej nocy, gdy snuliśmy się po mieście bez otwartego dworca. I ów – nieco arogancki praktyczny przewodnik sprzed ćwierć wieku wydał mi się staroświecki. Literatura już dawno w tym świecie spadła do niższej ligi, a pisarze wraz z nią. Kto chciałby – w dzisiejszych celebryckich czasach - oglądać starszych panów pijących piwo? I pisać jeszcze o nich w przewodniku? Nie próbowaliśmy znaleźć Zlatego Tigra, nie byłoby – nawet gdyby istniał – po co. Nie widziałem też jakoś – w świecie marketingowej perfekcji – miejsca dla początkującego Bohumila Hrabala. Dzisiejszy świat nie stworzy stałych, twardo osadzonych w rzeczywistości miejsc. Miejsca tego świata upadną jak trendy, przeminą jak gatunki muzyki puszczane przez didżejów. Kiedy mnie spytasz „O czym myślisz?”, będę obracał w głowie to zdanie: „przyszłość lokalu jest obecnie niepewna”.

Balaton, Badacsonytomaj, Muscately

Poza sezonem, na początku czerwca, na północnym brzegu Balatonu nie ma tłumów. W mijanych miejscowościach życie zdaje się toczyć powoli, zupełnie jak wagoniki pociągu Szekesfehervar-Tapolca. Stare, czyste, niewymazane sprejem składy. Schludne, skromne stacje, najczęściej przeszklone klocki z poprzedniej epoki ginące w zieleni i zawiadowcy w czerwonych degolówkach. Czas tu nie spieszy się do przyszłości. Skrzypy wyrastają spomiędzy płyt peronów, a zaraz za stacyjkami wzdłuż całego brzegu jeziora ciągną się puste jeszcze campingowe domki. Z drugiej strony, za oknem, widać zarośnięte gęstym lasem idealne stożki wygasłych wulkanów, wyrastające sto, dwieście metrów ponad poziom okolicy, no i winnice… Wąsaty konduktor w białej koszuli i szelkach przypomina Pana Kreta, jakby wyszedł z kukiełkowej bajki, wiedział o czym szumią wierzby. Pilnuje, by trójka turystów wysiadła na stacji Badacsonytomaj. Tyle sylab w tej nazwie, że ciężko nauczyć się jej na pamięć. Pomaga japońskie SONY w środku.

                                                                          Fot. Aneta Klimek

Badacsony jest zarazem nazwą największego z okolicznych wygasłych wulkanów. Rozległy, mający ponad kilometr na kilometr wierzchołek ma owalny kształt, jest niby zielona wyspa, wyrastająca ponad wszystko dookoła. Wyizolowany przez strome skaliste zbocza, z daleka wygląda jak trumna albo jak australijska góra Uluru, tyle że porośnięta lasem. Za linią lasu i skał zaczyna się piętro winnic. Na kamiennych murach wylegują się jaszczurki. Chciałoby się tu zatrzymać i nie ruszać stąd, patrząc w dół, gdzie za dachami wsi rozpościerają się wody jeziora.

Kilka razy przychodził łagodny, ciepły deszcz, a potem wypogadzało się. Zachwyt nad tą chwilą w parującym powietrzu… Słońce wręcz parowało deszczem, intensywniały wszystkie barwy tła, mchy i trawy. Można było iść za smugami światła, w to późne popołudnie.

                                                                       Fot. Aneta Klimek

Przy molo, gdzie dopływają katamarany z drugiej strony akwenu, stoi bosy pomnik Jozsefa Egryego. Kiedy jednak zwiedzamy muzeum malarza, Anetka jest trochę zawiedziona. „On nie korzysta w ogóle z tutejszych kolorów. Prawie nie używa zieleni”. A jaki kolor ma Balaton? Teraz, na początku czerwca, właśnie zielonkawy – konkretnie miętowy. Tam gdzie pada więcej słońca przechodzi w łagodne turkusy. Chmury przesuwają się nad nami, więc na wielkiej powierzchni powstają cienie, całe szerokie pasy różnych barw. A zieleń wokół, na wzgórzach, jest właśnie teraz pulchna, soczysta. A gdyby tak zobaczyć tu październik?

                                                            Fot. Aneta Klimek

Gdy nad Balatonem zapada noc wzdłuż całego południowego brzegu widać z naszego campingu jarzące się dalekie światła. Ale łuna jest daleka, rysuje się tylko na horyzoncie, doskonale rysują się na niebie gwiazdy. Światło niedalekiej latarni pada na wodę. I wtedy dostrzegamy, jakieś pół metra od brzegu przy dużym kamieniu wytkniętą ponad powierzchnię wody głowę niedużego węża. Znika zaraz za kamieniem, ale za chwilę pojawia się znowu. A dalej, jakieś dwa metry od brzegu sterczy kolejny łepek. Mija parę minut i podłużny kształt wije się gdzieś na płyciźnie. Węży jest zatrzęsienie. Ela próbuje ściągnąć jakiegoś aparatem, ale nocne zdjęcia wychodzą niewyraźnie. Prawdopodobnie są to zaskrońce, które świetnie czują się w wodzie.

                                                                        Fot. Aneta Klimek

Drugiego dnia jedziemy na Półwysep Tihany. Pierwszy na Węgrzech park narodowy obejmuje wypiętrzający się trochę ponad sto metrów nad lustro wody pokryte gęstwiną wzgórza. W głębi półwyspu ukryte są wewnętrzne jeziorka i ciepłe źródła. Z wysokiej trawy, spomiędzy drzew, na końcu szpalerów białych topoli, wyłaniają się ruiny romańskich kościołów. Barwa kamienia łączy się harmonijnie z kolorem drzew.  Do Tihany i położonego na końcu szosy centrum konferencyjnego snuje się sznur samochodów. Ale na leśnych pagórkach, ich skałkach, skąd roztaczają się piękne widoki na Balaton i wnętrza półwyspu, nie uświadczy się turystów. Jesteśmy jedyni. Sama miejscowość wraz ze starym opactwem idealnie wpasowuje się w krajobraz. Niesamowite ściany z suszącej się papryki, wszechobecne wino, flegma i bezpretensjonalność mieszkańców.

I last but not least Muscately…